بررسی تطبیقی اغراض رجز در رزمنامۀ رستم و اسفندیار و اشعار حماسی عمروبن کلثوم

نوع مقاله : پژوهشی اصیل (کامل)

نویسندگان
دانشگاه رازی
چکیده
این پژوهش، که به روش اسنادی- تحلیلی با مطالعۀ کتابخانه‌ای به انجام رسیده است، درپی این آن است تا با بررسی رجزهای حماسی در شاهنامه (داستان رستم و اسفندیار) و شعر حماسی عمروبن کلثوم تغلبی به وجوه اشتراک و افتراق محتوایی و زبانی دو شاعر در زمینۀ رجز بپردازد. عمروبن کلثوم صاحب یکی از معلقات عصر جاهلی است؛ همان ﻣﻌﻠﻘﺎتی ﻛﻪ ﺑﺎﺯﮔﻮﻛﻨﻨﺪۀ ﺁﺩﺍﺏ ﻭ ﺳّﻨﻦ ﻛﻬﻦ ﻣﻠﻲ ﺍﻋﺮﺍﺏ و ﺁﻣﻴﺰﻩﺍﻱ است ﺍﺯ ﺣﻜﺎﻳﺖ، ﺗﺎﺭﻳﺦ، ﻋﺸﻖ ﻭ ﺣﻤﺎﺳﻪ. ﺩﺭ ﻣﻌﻠﻘﺎﺕ ﻋﻼﻭﻩﺑﺮ ﻭﺻﻒ، ﻓﺨﺮ ﻭ ﺣﻤﺎﺳﻪ، ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﺍﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺟﻨگهاﻱ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻋﺮﺏ یافت که مبتنی بود بر جنگها و یورشهای قبیله­ای. مسئلۀ محوری پژوهش این است که از چه جهت یا جهاتی این دو شاعر در رجزگویی به هم نزدیکند؛ چه عنصر یا عناصری در رجزهای آن دو حضور دارد و بوم و اقلیم در کیفیت رجز آنها تا چه اندازه مؤثر است. پس از بررسی دریافتیم که زبان دو شاعر بویژه فردوسی در گزارش رجزهای رستم از جهت ادبی اُفت محسوسی دارد و جنبۀ بلاغی کمی در زبان او دیده می‌شود. از جهت بلاغی «کنایه» محور مشترک دو شاعر است؛ اما عناصر بومی و اقلیمی در کیفیت رجز آنان مؤثر بوده است؛ چنانکه چشم­انداز وسیع محیطی و جغرافیایی که از ویژگیهای ذاتی حماسه است در شعر عمروبن کلثوم دیده نمی‌شود. از یازده مورد اغراض رجزی که بررسی شد، دو شاعر در هفت موردِ برمنشی، بیان قدرت و شرح رفتار پهلوانی، نازش به نژاد و خاندان، دغدغۀ ننگ و نام، تحقیر و بیان کهتری رقیب، تضعیف روحیه و تهدید و ارعاب با هم مشترکند و در چهار موردِ پند و اندر، مرگ ناهراسی، سازش­ناپذیری و ستم‌ستیزی و تفاخر به خیل با هم اختلاف دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- ابن فارس، أبی الحسین أحمد؛ مقاییس اللغه؛ تحقیق و ضبط عبدالسلام محمّد هارون، المجلّد الأول و الخامس، الطبعه السادسه، بیروت: دارالجیل، 1991 م.
- ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ ج18، بیروت: دارصادر، 1379.
- ابوعمر ابن عبدالبر؛ الإستیعاب فی معرفه الأصحاب؛ تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل، 1412.
- اسلامی ندوشن، محمدعلی؛ زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه؛ تهران: توس، 1348.
-_______؛ داستان داستانها؛ تهران: انجمن آثار ملّی، 1351.
- البتسانی، بطرس؛ ادباء العرب فی الجاهلیه و صدر اسلام؛ بیروت: مکتبه صادر، 1953 م.
- امیری خراسانی، احمد و اکرمی نیا، عصمت؛ «جایگاه رجز در شعر دفاع مقدس»؛ نشریه ادبیات پایداری، کرمان، س نهم، ش شانزدهم، 1396: ص 40-21.
- توحیدی، ابو حیّان؛ الذخائر و البصائر؛ بیروت: دار صادر، 1979.
- خطیب القزوینی، جلال الدین؛ الایضاح فی علوم البلاغه؛ قم: دارالکتاب الاسلامی، 1405.
- الجارم، علی و امین، مصطفی؛ البلاغه الواضحه؛ قم: دار الثقافه، 1416.
- دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه،؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377.
- زوزنی، قاضی ابوعبداالله حسین بن احمد؛ کتاب المصادر؛ به اهتمام تقی بینش، چ دوم، تهران: البرز، 1374.
- سرّامی، قدمعلی؛ از رنگ گل تا رنج خار؛ تهران: علمی- فرهنگی، 1386.
- سهاد، جاسم عباس؛ «التبکیت و اسالیبه النحویه فی القرآن الکریم»؛ مجله البحوث و الدارسات الاسلامیه، ش 27، 2012: 179- 109.
- شمیسا، سیروس؛ شاهِ نامه‌ها؛ تهران: هرمس، 1396.
- شهبازی، اصغر؛ «نقش‌آفرینی مبالغه در تصاویر رزم شاهنامه و معلقات عربی»؛ هشتمین همایش ملی متن‌پژوهی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، آذر ماه 1398 : 68-49.
- صفا، ذبیح الله؛ حماسه سرایی در ایران؛ تهران: امیرکبیر، 1363.
- ضیف، شوقی؛ تاریخ الأدب العربی، العصرالجاهلی؛ الطبعه الثانیه، القاهره: دارالمعارف، بی‌تا.
- عباس، حسن؛ خصائص الحروف العربیه و معانیها؛ دمشق: اتحاد الکتاب العرب، 2003 م
- عباس، احسان؛ تاریخ النقد الادبی عند العرب؛ الطبعه الرابعه، عمان: دارالشروق، 2006 م
- عمروبن کلثوم؛ دیوان عمروبن کلثوم؛ شرح عبدالقادر محمد مایو، سوریه: دارالقلم العربی، 1999
- غضنفری، کلثوم؛ «باورهای زروانی در داستان رستم و اسفندیار»؛ مجلۀ ادب پژوهی، شم 34، 1394: ص177- 153
- غفوری، فاطمه؛ «بررسی تطبیقی کانون روایت در شاهنامه فردوسی و مثنوی مولانا با تأکید بر داستان رستم و اسفندیار و داستان دقوقی»؛ اندیشه‌های ادبی، دوره جدید، س دوم، ش3، 1389: ص32ـ1
- الفاخوری، حنّا؛ تاریخ الادب العربی؛ تهران: توس، 1380
- الفراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین، ج6؛ بیروت: مؤسسه العلمی للمطبوعات، 1367
- فردوسی، ابوالقاسم؛ شاهنامه؛ براساس نسخه مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، چ یازدهم: قطره، 1386
- فرزاد، عبدالحسین؛ المنهج فی تاریخ الادب العربی؛ تهران: سخن، 1374
- فرع شیرازی، سیدحیدر و حاجی‌زاده، معصومه؛ «معلقۀ عمروبن کلثوم در تفسیر قرطبی»؛ همایش ملی بینامتنیت (التناص)، قم، پاییز 1393: 1003-993
- فریزر، جورج جیمز؛ شاخۀ زرّین؛ ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه، 1388
- قائمی، مرتضی و صمدی، مجید؛ «بررسی تأثیر چیدمان حروف در موسیقی و معنای ابیات وصفی معلقات سبع»؛ مجله زبان‌پژوهی، س سوم، ش 6، 1391: 110- 69
- القرشی، ابوزید محمد بن ابی الخطاب؛ جمهره اشعار العرب؛ دمشق: دارالقلم، ۱۹۸۶ م
- کزّازی، میرجلال‌الدّین؛ «ستیز ناسازها در داستان رستم و اسفندیار»؛ چیستا، ش 46 و 45، 1366: ص 525ـ517
- متنبی، ابی الطیب؛ دیوان ابی الطیب المتنبی؛ به‌شرح علامه عبدالرحمن البرقوقی، بیروت: دار الارقم، 1938
- مرادی، کتایون و صلواتی، محمود؛ «کارکرد رجز و رجزخوانی در شاهنامه و گرشاسب نامه»؛ فصلنامه ادب و عرفان، دوره4، ش13، 1391: 46-31
- مسکوب، شاهرخ؛ تن پهلوان و روان خردمند؛ تهران: طرح نو، 1374
- مصطفی ابراهیم وآخرون؛ المعجم الوسیط؛ الجزء الاول، مؤسسه الصادق للطباعه والنشر، تهران، 1386
- نبی‌لو، علیرضا؛ «بررسی داستان رستم و اسفندیار برمبنای دیدگاه کلود برمون»؛ مجلۀ متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ4، ش4، 1391: ص52-33
- نفیسی، علی اکبر؛ فرهنگ نفیسی (ناظم الاطبا)؛ تهران: خیام، 1343
- سید شریف رضی؛ نهج البلاغه؛ ترجمۀ حسین انصاریان، تهران: پیام آزادی، 1368
- نهچیری، اصغر؛ «خصال رستم در شاهنامه؛ سیمای انسان آرمانی»؛ مجلۀ علمی- پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش38، دورۀ دوم، 1383: ص212-175
- الهاشمی، سید احمد؛ جواهر البلاغه فی المعانی و البیان و البدیع؛ بیروت: دارالمعارف، 1999 م
- Cuddon, J. A, A Dictionary of Literary terms, London: Penguin Press 1977.